KL2 - Ý Nghĩa Giáo Dục Trong Phong Cách Kiến Trúc Nội Trú Trường Sư Phạm Qui Nhơn 1969-1975

Vào thời điểm, thứ Ba, 29/11/2011 , tức là 5/11/ Tân Mão (tháng Canh Tý, ngày Mậu Tý, giờ  NhâmTý của năm Tân Mão),đây là một trong hai lúc  chuyển hướng sinh trưởng và tiêu tức của hai khí âm dương trong năm nay, có liên hệ  với nội dung tôi  nói dưới đây.Theo cách ghi âm lịch thì, giờ luôn là Tý.  Trong cách đếm thời gian theo hệ thập nhị phân, dân gian gọi Tý là con chuột, có lẽ do sự tàn phá của nó. và cho nó làm chủ, gốc 12 địa chi(từ Tý, Sửu….đến Hợi), và bắt đầu đếm từ Tý.   Ngày, tháng, năm  thì  đếm bằng  cách liên kết 12 địa chi đi cặp với 10 thiên can (từ Giáp.. đến Quí) là giáp một  vòng. Vì bội số chung nhỏ nhất của 10 và 12 là 60 cho nên chu kỳ của ngày, tháng, năm đều là 60. Người ta  thường nói, đời người 60 năm  đã giáp vòng trời đất.Theo nguyên lý âm dương và sự phát triển  thể chất và tinh thần của con người thì cái chu kỳ   60 năm đặc biệt khác hẳn các thập niên trước. Về thể chất thì con người đã bắt đầu đi vào tuổi già. Công việc và trách nhiệm nhiều lúc chưa hoàn tất nhưng ý chí vẫn còn khỏe mạnh nên dễ gặp trở ngại, do lực bất tòng tâm. Về tinh thần thì đã từng trải kinh nghiệm cuộc sống, đã có quan điểm lập trường rõ  ràng khó ai lung lạc được. Khổng Tử nói, “Người ở tuổi 60 chỉ còn nghe theo trời mà thôi.”(Lục thập thuận thiên). Các nguyên thủ quốc gia thường ít nhất phải đủ 60 tuổi. Tuổi  60 có thể chỉ còn  thích hợp cho cương vị chỉ huy hơn là thừa hành  nên  người ta cũng  cho công chức về hưu ở tuổi  60.

Về tháng âm lịch tính theo chu kỳ Mặt Trăng quay quanh Trái Đất cũng có 12 tháng. Theo sự xếp đặt của kinh Dịch – nguồn gốc  của nó còn có sự bất đồng giữa Việt Nam, Trung Quốc, và Hàn Quốc – theo đó mỗi tháng âm lịch tương ứng với một Quẻ(là một  ký hiệu tổ hợp theo sự biến đổi của hai nguyên lý âm, dương trong vũ trụ). Tháng 11 âm lịch mỗi năm  là thuộc quẻ Phục. Ký hiệu này gồm có 5 vạch đứt  nằm bên trên (hay bên ngoài) và 1 gạch liền ở bên dưới(hay bên trong). Vạch đứt chỉ cho âm tính, vạch liền chỉ cho dương tính (1)

      Gọi tháng 11 âm lịch  thuộc quẻ Phục bỡi  vì trong tháng 10 trước đó 6 vạch đều là vạch đứt, chỉ hoàn toàn thuộc âm tính, đến tháng 11 thì khí dương bắt đầu sinh trở lại nên trong tổ hợp ghi bằng một vạch liền ở bên dưới. Âm lịch gọi tháng 11 là tháng Tý vì nó là thời điểm khởi đầu cho một vòng Sinh-Trưởng-Tiêu-Tức của dương khí trong một năm.  Khí dương là sinh khí, nó kích thích làm tăng trưởng và phát triển sự sống  về mọi mặt được thuân lợi. Người ta thường gieo sạ lúa vụ 3 trong khoảng  cuối   tháng 11 âm lịch, hay  chắc chắn hơn là sau tiết Đông chí, lúc này ngày đã bắt đầu dài trở lại, cây mầm dễ phát triển. Đối với con người về thể chất và tinh thần  cũng có điều kiện thời tiết môi trường sống thuận lợi hơn  những ngày Thu, Đông trước đó.

                     *

      Người ta quan niệm   rằng  tác động giáo dục  không phải là mẹ nào đẻ ra con nấy, nhưng nó giống như vai trò của người hộ sinh giúp bà mẹ đẻ ra đứa con, hay như  người nông phu tạo điều kiện hoàn cảnh tốt  để hạt mầm phát triển thành cây xanh. Liên hệ giữa “thụ mộc “và “ thụ nhân”, giữa trồng cây và giáo dục, nếu phải đề nghị chọn ngày Giáo Dục trong năm thì tôi sẽ chọn ngày Tý đầu tiên của tháng 11  âm lịch trong năm, từ đó đối chiếu với dương lịch mà làm lễ kỷ niệm. Chẳng hạn, năm nay ngày Giáo Dục sẽ là ngày Thứ Ba, 29/11/2011 (tức là ngày 5/11/Tân Mão). Lý do tại sao thì tôi đã nêu ở trên. Có lẽ như vậy thì có cơ sở khoa học về  môi trường sống và phát triển cho giáo dục hơn là chọn một ngày bất kỳ trong 365 ngày theo thủ tục hành chánh.

      Riêng  Cựu Giáo sinh Sư phạm Qui nhơn mỗi năm cũng có  một ngày họp mặt hay “Ngày Hội Ngộ.” Theo nguyên tắc vận hành của thời khí và môi trường sống, nếu phải chọn ngày hội ngộ thì tôi cũng sẽ căn cứ âm lịch chọn vào ngày Ngọ đầu tiên của tháng Năm âm lịch  mà dân gian gọi là tháng Ngọ, từ đó đối chiếu với dương lịch mà tổ chức gặp nhau. Chẳng hạn, năm 2012, Nhâm Thìn này sẽ chọn ngày: Mồng 8 tháng 5 Âm lịch, tức là:  26-6-2012 làm ngày họp mặt. Cơ sở lý do của nó là theo kinh Dịch tháng 5 âm lịch là thuộc quẻ Cấu – ký hiệu tổ hợp gồm 5 vạch liền nằm bên trên chỉ cho khí dương , và một gạch đứt nằm bên dưới, chỉ cho khí âm (2) – Cấu nghĩa là gặp nhau, cấu ngộ tương phùng. Ở thời điểm này khí dương gặp lại khí âm vừa sinh trở lại. Bản tính âm thể hiện ở trí tuệ nhu hòa, nó là hấp lực nên cũng dễ dàng cho sự hội hữu. Nói chung thì mỗi năm âm lịch từ tháng 11 đến tháng 4 thì dương trưởng âm tiêu, và từ tháng 5 đến tháng 10 là âm trưởng dương tiêu. Sở dĩ tôi căn cứ vào kinh Dịch vì đây là một công trình cổ đại Đông phương nghiên cứư về thời gian và sự biến dịch tuần hoàn trong vũ trụ, giúp con người sống thích ứng với thiên nhiên mà không cần can thiệp phá hủy môi trường sống. Tất cả những điều tôi vừa nói đều có liên hệ xa gần đến một trường phái triết học mà người ta thường gọi là quan điểm triết học Nhất  thể lưỡng nguyên. Cũng trong khuôn khổ này bây giờ tôi trở lại với vấn đề chính là tìm hiểu ý nghĩa  giáo dục trong phong cách kiến trúc của hai

khu nội trú trường Sư phạm Qui nhơn  1969 - 1975.

                    *

Hai nội trú của Trường Sư Phạm Qui Nhơn ngày trước, nhìn từ cổng vào thì nội trú Nữ bên phải và nội trú Nam  bên trái . Tức là đứng bên trong nhìn ra biển Đông thì nội trú Nữ bên trái và nội trú  Nam bên phải của

toàn cảnh xây dựng.  Hai  khu nhà nội trú, mỗi khu gồm một tầng trệt và hai tầng lầu, các phòng vây quanh khép kín  như hình quả trứng. Chính giữa là sân cỏ sinh hoạt có lối đi, chỉ có một cổng chính ra vào quay về hướng Đông. Hai khu nội trú này  đối xứng nhau qua một trục theo hướng Đông-Tây đi ngang qua cổng trường và sân cờ. Nếu đứng trên trục nhìn ra cổng trường theo hướng biển Đông thì bên tay phải là một dãy phòng học và văn phòng, đằng sau nó lui lên phía Tây là  nội trú Nam. Và, bên tay trái là một dãy nhà, cũng theo hướng Đông-Tây, dành cho nhà bếp phòng ăn, câu lạc bộ, sân sinh hoạt, phòng ở nhân viên ở tầng trệt,và các phòng học ở hai tầng trên. Đằng sau dãy nhà nầy về phía Bắc là nội trú Nữ. Nối liền hai khu nội trú là một hành lang đi ngang qua hai dãy phòng học, bên trên che bỡi mê đúc nên không bao giờ bị mưa gió làm gián đoạn lưu thông. Điều đáng ngạc nhiên ở đây là khi tôi mới về dạy ở trường này từ 1970-1971 thì các giáo sinh đã ở đầy trong hai khu nội trú. Chẳng biết do theo qui luật cư trú phái tính hay do tình cờ  mà các Thầy, Cô đã cho giáo sinh nữ ở khu nhà phía Bắc, và nam giáo sinh thì ở khu nhà phía Nam. Đúng  như phương vị của đồ hình Tiên Thiên Thái Cực, tức là nữ hay Ly thì ở bên trái, là phía của bếp lửa và nhà ăn,và nam hay Khảm thì ở bên phải của đồ hình.Tôi hỏi ra mới biết hai khu nội trú này là do một nhà thầu Hàn quốc xây dựng. Văn hóa Hàn quốc vốn không xa lắm  với triết lý Lưỡng nguyên nhất thể và đồ hình Thái cực với các Dịch quải

tổ hợp âm dương mà hiện tại còn thấy trên quốc kỳ của họ. Cho đến nay tại các vùng dân cư Việt Nam, những nơi chưa bị phân lô để xây dựng theo kiểu nhà hộp thời đại, khi từ cửa ngõ  bước vào bất cứ một ngôi nhà cổ truyền nào của người Việt ta đều thấy nhà bếp  ở bên tay phải của ta, tức là bếp lửa ở bên trái của ngôi nhà. Vị trí này trùng khớp với các phương vị mà tôi vừa nêu trên về vị  trí của nhà bếp và nội trú Nữ của trường Sư phạm Qui nhơn, cũng như vị trí của quẻ Ly trên bản đồ  Dịch Quải Tiên thiên. Theo ký hiệu của kinh Dịch thì quẻ Ly ghi bằng ba vạch: hai vạch liền ở hai bên và một vạch đứt ở giữa(3), liền là chỉ cho tính dương, đứt chỉ cho tính âm. Trong bếp nấu cổ truyền của người Việt có ba  trụ bằng gạch, đá, hoặc bằng kiềng ba chân thì hai trụ hai bên cửa là dương hay là hai Ông Táo, và một trụ  giữa là âm hay là Bà Táo. Ký hiệu của  quẻ Ly còn thấy xuất hiện trong các kiến trúc cổ truyền nơi nhà thờ, đình, chùa, nơi thờ phượng dưới dạng Lưỡng long triều  nguyệt, hay Lưỡng long tranh châu, gồm hai ký hiệu dương hai bên và một ký hiệu âm ở giữa. Chẳng hạn ta thấy trên nóc nhà Quốc tử giám Hà nội  vẫn còn biểu tượng này, hình rồng là chỉ cho bản tính dương và mặt trăng chỉ cho bản tính âm.

              *

Trong đời sống nói chung và giáo dục nói riêng thì yêu thương và trí tuệ là hai điều quan trọng nhất. Yêu thương và trí tuệ có chức phận khác nhau nhưng cùng một thực thể trong cùng một con người. Trí tuệ thể hiện ở tính nữ, là tính nội hướng, phân minh nhưng ẩn khuất, cân đối, thường đều, và có hấp lực của cái đúng. Trái lại,  yêu thương hay từ bi,  bác ái thể hiện ở tính nam, là tính ngoại hướng, hiển lộ, mạnh mẽ nhưng bao dung, và dẫn lực của nó là cái thiện. Cho nên người ta nói, thất bại nặng nề nhất của tính nữ là sự sai lầm, và của tính nam là sự trả thù.

Tại sao người ta chú trọng  quẻ Ly như vậy? Một trong các lý do là dấu hiệu quẻ Ly,biểu tượng  trí huệ,  nó chỉ cho sự sáng suốt linh khôn.  Nó  có tính nội hướng giống tính nữ, nó là hấp lực của cái đẹp và cái đúng. Đặc tính của  các công thức, qui luật khoa học là thường đều, ẩn khuất, đúng, và đẹp hay cân đối, ta gọi đó là nữ tính.  Sở dĩ con người ưu thế hơn các chủng loại khác là nhờ ở trí tuệ, linh khôn. Về phương vị thì nó ở bên cánh trái của cá thể.

       Tương ứng ngược lại với Ly là  Khảm, gồm hai vạch âm hai bên và một vạch dương ở giữa(4). Ký hiệu biểu tượng này  chỉ cho nước, cho tình thương, cho sự biến thông vô ngại, nó có tính ngoại hướng, và  là dẫn lực của tính nam. Nó ở về cánh phải của cá thể. Theo qui luật tự nhiên bên phải đưa ra và bên trái nhận vào.

Những gì đã nói - và còn nhiều điều khác  nữa- cho thấy người Việt  không chỉ nói về Âm Dương Thái Cực trên sách vở, nhưng họ thể hiện nó trong mọi sinh hoạt đời sống hằng ngày. Và, nếu dân tộc Việt là một dân tộc có trí tuệ thông minh, hiếu học thì không phải chỉ do kết quả của một thời  đại giáo dục nhất định nào. Thật ra nó đã được định hướng từ lâu, khi  người  ta biết lấy ký hiệu của quẻ Ly, chỉ cho sự sáng của trí tuệ, làm biểu tượng để tôn kính.

                                                                           *

Các cựu giáo sinh  trong thời gian theo học tại trường SPQN từ 1969-1975 đã ở nội trú có thể biết rõ hơn những điều tôi vừa nói. Nhưng điều muốn nhắc lại là các anh, chị em đó trong quãng đời đi học của mình,phải

xa nhà, ít ra cũng đã có được một thời gian sống, ăn ở, học hành, đi chơi, rồi về ngủ nội trú, nhưng nhìn lại vị trí khung cảnh giống như tại nhà  mình ở thôn quê: Cũng bếp lửa, phòng ăn, và chỗ ở của chị em gái ở bên trái; văn phòng làm việc, thư viện sách vở học hành, và chỗ ở của anh, em trai bên phải. Với các thầy, cô, giám thị hay la rầy quở trách nhưng không ngoài mong muốn cho mình  có được tương lai vững chắc. Tuy tại nơi phố thị  ồn ào  nhưng chẳng khác gì ở tại ngôi nhà truyền thống nông thôn với người thân của mình. Đó có lẽ là một trong các căn do làm cho anh, chị  em cựu giáo sinh SPQN tuy đã trải qua nhiều thập niên, mỗi người ở mỗi phưong xa, nhưng khi nhắc nhớ  đến tên, hoặc gặp nhau thì họ chợt nảy sinh một tình cảm giống như ngưòi trong một nhà. Đó  chính là  điểm khác biệt của trường Sư phạm Qui nhơn ngày xưa, còn mọi thứ khác thì  bất cứ chỗ nào, trường nào cũng có thể có được.

Nói về mình là chuyện ít ai muốn làm, nhưng, thật ra qua phong cách kiến trúc các khu nội trú và sự xếp đặt cư trú theo phái tính trường Sư phạm Qui nhơn đã thể hiện phần nào đặc điểm của triết lý “Nhất Thể Lưỡng Nguyên” của Đông phương  vốn đã ăn sâu trong nền văn hóa Việt Nam.Nó đã đưa  cách sống của người dân Việt  và tình thương  của gia đình vào học đường.Và nó  đã đem lại  cho gia đình, xã hội những con  người –ngoài các kỹ năng nghệ thuật làm thầy – bất cứ nơi đâu,dẫu dạy học hay làm nghề khác- đều nổi bật hai phẩm tính là, trí tuệ biến thông, và tình thương yêu hợp nhất. Cho dù vào lớp tuổi nào và ở đâu họ vẫn thể hiện bản sắc  văn hóa Việt  qua  cách ăn mặc, và hành vi ứng xử theo phong cách làm thầy.Đó là những đức tính thuận lợi cho sự an sinh tiến bộ xã hội,và làm cho dòng lịch sử tinh hoa văn hóa Việt giữ được bản sắc quí giá của mình.

                                     *

Người ta nói, có duyên  mới gặp, nhưng phải có nợ nần trói buộc mới ăn ở lâu dài. Và nếu giáo dục là kế hoạch trăm năm, khi đã chọn nghề dạy học là ta đã bước lên trên con đườngđi cả  trăm năm. Thực ra sau 1975, một số Thầy, Cô đã rời nghề dạy học; một số còn ở lại tiếp tục đi cho hết quãng đường. Dù là đường thẳng hay ngả rẽ, với thời gian  xấp xỉ 50 năm, nếu còn đứng trên mặt đất, chúng ta cũng đã rã rời tóc bạc, da nhăn Nhưng, cái phong cảnh thiên nhiên của Sư phạm Qui nhơn ngày xưa vẫn không đổi, ba bề Bắc-Tây-Nam dáng núi non bao bọc,  núi  đá nhúng vào nước biển giống như đôi bàn tay từ đất liền  dang ra ôm lấy biển Đông vào lòng mình. Phong cảnh  này  như nhắc nhở cho các thế hệ bài học về tình thương đất Mẹ trong các cuộc chia ly, cũng như sự toàn vẹn lãnh thổ ngàn năm của người dân Việt.

Tuy Hòa, tháng Hai, 2012

     Đàm Khánh Hỷ

Ghi Chú:

Quẻ Phục

Quẻ Cấu

Quẻ Ly

Quẻ Khảm